«نمک زمین» جدیدترین مستند ویم وندرس، کارگردان بنام آلمانی است که به‌همراه خولیانو ریبیرو سالگادو ساخته شده است. وندرس با دنیای مستندسازی بیگانه نیست. او اولین مستند خود را در سال ١٩٨٠ ساخت به نام «آذرخش روی آب» که درباره آخرین روزهای زندگی نیکلاس ری، کارگردان افسانه‌ای آمریکا بود. او یک مستند جذاب دیگر هم درباره کارگردان‌های سینما دارد به نام «اتاق ٦٦٦» که در آن با استیون اسپیلبرگ، ژان- لوک گدار و راینر ورنر فاسبیندر مصاحبه کرده است. او مستندی هم درباره یاسوجیور اوزو ساخته. او در سال‌های اخیر به ساخت مستند درباره نوازندگان و خوانندگان هم علاقه‌مند شد که نتیجه‌اش مستندهای «باشگاه اجتماعی بوئنا ویستا» و «روح یک مرد» بود. مستند جدید او درباره یک عکاس معروف است. این مستند نگاهی می‌اندازد به زندگی سباستیائو سالگادو، عکاس برزیلی؛ عکاسی که شاید نامش چندان آشنا نباشد اما عکس‌هایش بسیار معروف هستند و احتمالا هرکس حداقل یکی، دو تا از آنها را دیده است. فیلم تولید مشترک برزیل و فرانسه است و اولین‌بار در بخش نوعی نگاه جشنواره فیلم کن در سال ٢٠١٤ روی پرده رفت و برنده جایزه ویژه هیأت‌داوران همین بخش هم شد.

سباستیائو سالگادو  کیست؟

سباستیائو سالگادو در هشتم فوریه سال ١٩٤٤ در آیمورس، میناس گراس در برزیل متولد شد. او این‌روزها در پاریس فرانسه زندگی می‌کند. سالگادو به‌عنوان کارشناس اقتصادی در بانک جهانی کار می‌کرد تا اینکه در سال ١٩٧٣ در پاریس تصمیم گرفت به‌طورجدی عکاسی را دنبال کند. او با آژانس‌های عکاسی معروفی مثل سیگما، گاما و مگنوم تا سال ١٩٩٤ همکاری می‌کرد. او در همان سال سازمان «آمازوناس» را به‌همراه لیلا وانیک سالگادو تأسیس کرد که مختص آثار اوست.

سالگادو برای پروژه‌های عکاسی‌اش به بیش از صد کشور در سراسر دنیا سفر کرده است. آثار او در نشریات چاپی مهمی منتشر شده‌اند. سالگادو همچنین مجموعه عکس‌هایش را در چندکتاب از جمله «کارگران» (١٩٩٣)، «زمین» (١٩٩٧)، «مهاجرت و پرتره» (٢٠٠٠) و «آفریقا» (٢٠٠٧) منتشر کرده است. او هنوز هم در سراسر دنیا نمایشگاه و گالری برپا می‌کند.

یکی از پروژه‌های مطرح سالگادو «تکوین» نام دارد که در سال ٢٠٠٤ به جریان افتاد. هدف از این پروژه نمایش چهره دست‌نخورده انسان و طبیعت است. این مجموعه شامل عکس‌هایی از مناظر طبیعی و حیات‌وحش است به‌همراه عکس‌هایی درباره برخی جوامع بشری که هنوز براساس سنت‌ها و فرهنگ‌های آباواجدادی خود زندگی می‌کنند. این مجموعه درواقع راهی است برای کشف دوباره ریشه‌های انسان و جایگاه او در طبیعت. عکس‌های این مجموعه در دو مجلد توسط انتشارات تاشن منتشر و به شش زبان ترجمه شده است و بهار سال ٢٠١٣ هم‌زمان با برپایی نمایشگاه‌های «تکوین» چاپ شد.

سالگادو همچنین از دهه ١٩٩٠ به‌همراه لیلا وانیک وارد کارهای محیط‌زیستی شد. تمرکز این دو بر ترمیم و بازآفرینی جنگل آتلانتیک در برزیل است. آنها در سال ١٩٩٨ موفق شدند این جنگل را به یک منطقه حفاظت‌شده تبدیل کنند و بعدش هم انستیتو «ترا» (زمین) را تأسیس کردند که یک ان‌جی‌او محیط‌زیستی با هدف ترمیم، نگهداری و آموزش در باب محیط‌زیست است. کارهای محیط‌زیستی لیلا و سالگادو در نهایت باعث شد در سال ٢٠١٢ از سوی یونسکوی برزیل و شهرداری ریودوژانیرو تقدیر شوند و بنیاد حیات‌وحش جهان هم به آنها جایزه داد. تمامی این تقدیر و تمجیدها به پاس خدمات آنها در انستیتو ترا بود.

سالگادو برای عکس‌هایش هم جوایز متعددی به خانه برده است، از جمله جایزه مدال قرن از انجمن عکاسی رویال، جایزه بزرگ ملی از وزارت فرهنگ فرانسه، جایزه ویژه از جوایز شاهزاده آستوریاس، جایزه روزنامه‌نگاری پادشاه اسپانیا و جایزه بین‌المللی از انجمن عکاسی ژاپن. او سفیر حسن‌نیت یونیسف و عضو افتخاری آکادمی علوم و هنر در آمریکاست.

«نمک زمین» چطور ساخته شد؟

تهیه‌کننده «نمک زمین» در بروشور فیلم، درباره آن چنین توضیح داده است: «در ٤٠ سال گذشته، سباستیائو سالگادو عکاس، قاره‌های مختلف را زیر پا گذاشته و تغییرات بشر را دنبال کرده است. او شاهد برخی از رخدادهای مهم تاریخ معاصر ما بوده است؛ درگیری‌های جهانی، گرسنگی، مهاجرت و... . او حالا راهی سفری شده برای ثبت زیبایی‌های چشم‌اندازهای طبیعت...؛ پروژه‌ای که خودش ادای ‌احترامی است به عظمت طبیعت. در این فیلم زندگی و کار سباستیائو سالگادو را از دریچه دوربین پسرش، خولیانو که همراه او در این سفر بود و ویم وندرس، که خودش عکاس است، دنبال می‌کنیم». وندرس از قدیم سالگادو را می‌شناخته، البته نه به‌طور شخصی. او ٢٥ سال است که کارهای این عکاس را دنبال کرده و حتی دو عکس چاپی سیاه‌وسفید از سالگادو هم دارد که به گفته خودش بسیار عکس‌های رنگی هستند. او این عکس‌ها را قاب کرده و بالای میزش به دیوار آویزان کرده و همین عکس‌ها انگیزه‌ای برای او بودند تا به نمایشگاه «در کار» این عکاس برود و از آن‌موقع ستایشگر این عکاس بزرگ بوده تا اینکه اواخر سال‌های٢٠٠٠ با عکاس به‌طور شخصی ملاقات می‌کند. وندرس در پاریس سالگادو را می‌بیند و در استودیو این عکاس با پروژه «تکوین» آشنا و به این پروژه علاقه‌مند می‌شود. در دیدار دوم هردو متوجه می‌شوند به فوتبال علاقه دارند و بعدش هم می‌بینند خیلی حرف‌ها برای گفتن درباره عکاسی دارند. بالاخره سالگادو یک روز از وندرس دعوت می‌کند همراه او و خولیانو راهی سفری شود که مقصدش البته معلوم نیست. وندرس قبول می‌کند در دو سفر، یکی در شمال سیبریا و یکی پرواز با بالن بر فراز نامیبیا همراه سالگادو باشد و از طرفی از ساعت‌ها تصاویر مستندی که خولیانو از پدرش گرفته، استفاده می‌کند. درواقع این مستند حاصل چندمصاحبه در پاریس و همین تصاویر مستند است و در اتاق تدوین فقط با نظارت ویم وندرس، فیلم تدوین شده و تنها بر فعالیت عکاسی سالگادو تمرکز دارد.

منتقدان چه نظری دارند

«نمک زمین»، یکی از محبوب‌ترین فیلم‌های منتقدان بوده و اغلب منتقدان، این فیلم را که از نظر بصری هوش‌رباست، ستوده‌اند. اندرو پالور در «گاردین» نوشته: «این فیلم حاصل همکاری وندرس و خولیانو سالگادو است که ترکیب موفقی است از حضور سنگین وندرس در مقام مصاحبه‌گر و راوی فیلم و توانایی سالگادو کوچک در نمایش ظرافت‌های پنهان پدرش که احتمالا از چشم بسیاری مخفی می‌ماند. نتیجه این همکاری، ادای احترامی، به یکی از بی‌نظیرترین استعدادهای دنیا شده است». کنت توران هم در یادداشتی در «لس‌آنجلس‌تایمز» از فیلم تعریف و اشاره کرده: «فیلم «نمک زمین» درباره دو سفر در زندگی سالگادو عکاس است. سفر بیرونی که او را به گوشه‌های ندیده دور و اطراف دنیا کشیده است و حاصلش عکس‌هایی حیرت‌انگیز شده که در این فیلم می‌بینیم. اما فیلم به سفری دیگر هم اشاره دارد که کاملا توجه آدم را به خود جلب می‌کند... سفر دیگر به درون سالگادوست که نشان می‌دهد او چه انسان عمیق و اندیشمندی است و همین موجب می‌شود نگاه ما به عکس‌هایش تغییر کند». اسکات توبیاس در سایت «دیزالو» نوشته است: «شاید تغییر رویکرد سالگادو از عکس‌گرفتن از فجایع بشری به سمت عکس‌گرفتن از زیبایی‌های طبیعت و آدم‌های بومی سراسر دنیا کاری رادیکال به‌نظر برسد اما «نمک زمین» موفق می‌شود نشان دهد چطور همه این عکس‌ها از نظر زیبایی‌شناسی و فلسفی به هم نزدیک هستند. او در عکس‌هایش زیبایی‌ها و زشتی‌های بشر را نمایش می‌دهد و هیچ‌کدام را نفی نمی‌کند. درواقع عمق و گستردگی نگاه سالگادو نشان می‌دهد او زیروبم زندگی را دیده است... وندرس در قاب‌بندی‌های فیلمش بسیار مراقب بوده تا درخشندگی و بی‌نقصی عکس‌های سالگادو را در قاب‌هایش داشته باشد. کار وندرس به اندازه کار سالگادو ارزش دارد».

فیلم چه جوایز و افتخاراتی دارد

جدا از جایزه ویژه هیأت‌ داوران بخش نوعی نگاه و جایزه کلیسای جهانی از کن، این فیلم در هشتادوهفتمین اسکار در بخش بهترین مستند نامزد بود. این فیلم در جشنواره سن‌سباستین جایزه تماشاگران را گرفت و همین جایزه را هم از جشنواره بین‌المللی ترومسو گرفت. فیلم در چهلمین دوره سزار هم برنده جایزه بهترین فیلم مستند شده است. این مستند، نامزد جایزه بهترین فیلم مستند در جوایز گویا (اسکار اسپانیا)، جوایز فیلم مستقل اسپیریت و انجمن بین‌المللی مستند و جشنواره فیلم اوسلو بود. این فیلم از جشنواره فیلم مونیخ هم جایزه «یک آینده» را گرفت.

● پرده سینما، این گزارش را برای انتشار از روزنامه شرق برگزید.