1.

با نگاهی گذارا به آنچه تاکنون درباره فیلم ماهی و گربه نوشته شده است، یک نکته بیش از همه جلب نظر می کند و آن اینکه فرم روایی این فیلم بیش از سهم واقعی اش ، بر نقد و تفسیر آن سایه افکنده و نوشته ها را تحت تأثیر قرار داده است. این فرم تجربه نشده در سینمای ایران (به جز فیلمهای قبلی همین فیلمساز) باعث شده تا در نقد و تفسیرهای مخالفان و طرفداران فیلم به موضوع اصلی برای رد و یا دفاع از فیلم تبدیل شود و به القابی از “متظاهرانه” تا "بدیع و مبتکرانه"منصوب شود. تمرکز اکثر نوشته ها بر روی فرم فیلم موجب شده که تلاش مکری برای ساخت فیلم در قالب یکی از ژانرهای معتبر سینمایی یعنی ژانر وحشت زا به درستی دیده نشود.

2.

 در حال حاضربا توجه شرایط سینمای ایران ظرفیتهای زیادی برای تولید فیلم در ژانر وحشت زا  وجود دارد. ظرفیتی که شهرام مکری در ساخت ماهی و گربه به خوبی از آن بهره­ برده است. اگر به نحوه شکل گیری این ژانر در تاریخ سینمای آمریکا نگاه کنیم به شرایطی مشابه با سینمای امروز ایران میرسیم. در دهه 1930 که مقارن با شکل گیری ژانر وحشت زا در سینمای آمریکا است، ساختار استعاری این ژانر جایگاه مناسبی برای طرح مفاهیمی شد که به علت سیستم محافظه کار هالیوود اجازه طرح آنها  برای فیلمسازان وجود نداشت. طرح موضوعاتی که در میان انبوه فیلمهای محافظه کار و تحت سیطره رویای آمریکایی، آن روی سکه یعنی کابوس آمریکایی را به نمایش می گذاشت و کم کم تحت تاثیر بحران های سیاسی و اجتماعی مانند رکود اقتصادی، سایه تهدید و جنگ، همدلی بیشتری از تماشاگران برانگیخت و به تدریج از یک جریان حاشیه ای به یکی از ژانرهای  اصلی سینمای آمریکا تبدیل شد. در سینمای ایران هم  ژانر وحشت زا میتوانست و می تواند بستر مناسبی برای ساخته شدن فیلمهای مهمی شود که در جریان اصلی امکان ساخته شدن نمی یابند. اما اینکه چرا این اتفاق نیفتاده و تعداد فیلمهایی که بتوان آنها را در این گونه سینمایی -البته با کمی اغماض و سهل گیری از نظر تطابق با مشخصات ژانر- جا داد در کل تاریخ سینمای ایران -قبل و بعد ازانقلاب- از عدد انگشتان دو دست فراتر نمی رود؟ می تواند موضوع نوشته­ی دیگری باشد که در اینجا به حد همین اشاره­ای از آن می گذرم.

3.

تلاش کارگردان برای نزدیک شدن به یکی از گونه های معتبر سینمایی و رعایت بسیاری از مشخصه های آن قابل اعتناست. در سینمای ایران کمتر فیلمسازی را می­توان نشان داد که اینچنین مقید به پیروی از قوانین و مولفه­های ژانری باشد که ادعای فیلمسازی در آن را دارد. گونه سینمای وحشت زا آن هم از نوع پیشرو که در سینمای دنیا از دهه 1970 نمونه­هایش به وضوح در برابر گرایش سنت گرای این گونه سینمایی قابل ردیابی است، مرجع ساخت ماهی و گربه است. به عنوان نمونه بسیاری از مؤلفه­های گرایش پیشرو  ژانر وحشت زا را براساس تقسیم بندی که رابین وود منتقد انگلیسی در مقایسه دو فیلم طالع نحس و کشتار با اره برقی تگزاس به عنوان نمونه از دو گرایش یاد شده انجام داده است در این فیلم  قابل شناسایی است*.

-هزینه:فیلمهای دسته اول (گرایش سنتی ) پرهزینه­اند و آثار گروه دوم (گرایش پیشرو) کم هزینه. گرچه فیلم از عوامل فنی باتجربه سینمای ایران مانند محمود کلاری به عنوان فیلمبردار و امیر اثباتی برای طراح صحنه و لباس استفاده کرده اما حتی در مقایسه با تولیدات متوسط سینمای ایران کم هزینه تر است.

-پرداخت پر زرق و برق و لوکس در مقابل پرداخت غیر حرفه ای به مفهوم هالیوودی آن، تجربی و صیقل نخورده، ماهی و گربه با فرم جسورانه و تجربه گرایش آشکارا در ردیف آثار پیشرو این ژانر قرار می گیرد

-برای نمایش اختلاف بین نسل ها در  فیلمهای دسته اول کودک به هیولا بدل شده و بوسیله او ارزش های سنتی مورد تأئید والدین با تهدید مواجه و نابود می شوند، اما در فیلمهای گرایش پیشرو  این والدین هستند که نسل جدید را که با ایده های جدید به میدان آمدند تهدید و نابود می کنند. در ماهی و گربه هم به وضوح این انتقال نقش هیولا و اینکه جهت نوک پیکان تهدید از جانب کدام نسل و به سمت چه کسانی نشانه رفته است قابل مشاهده است.

-در حالی که هیولاها و منابع تهدید در گرایش سنتی خاستگاهی خارج از جامعه دارند در فیلمهای مدرن از درون جامعه ظهور می کنند و در ظاهر بیگانه به نظر نمی آیند. اگر چه رفتار بابک برای جوان های دانشجو گاه مشکوک می نماید اما کسی از جانب او تهدیدی احساس نمی کند، و همچنین ارتباط حمید با آخرین قربانی (مارال)، هیولایی را به نمایش می گذارد که در سایه اعتماد جامعه به او کارش را راحت تر انجام می دهد.

علاوه بر موارد یاد شده دو مشخصه دیگر فیلمهای گرایش پیشرو ژانر وحشت زا در فیلم ماهی و گربه قابل ردیابی است. در آثار پیشرو این ژانر فنا ناپذیری هیولا و منبع تهدید به شکل یک قاعده درآمده است و انگار قرار نیست گروه مورد تهاجم قرار گرفته با نابودی هیولا دوباره آرامش به خود ببیند. در پایان فیلم ماهی و گربه هم هیچ نشانی از پایان یافتن تهدید دیده نمی شود و هویت قاتلین برای تهدید شوندگان آشکار نمی گردد و انگار حکایت مانند فرم دایره وار فیلم همچنان ادامه دارد. سرانجام از آنجایی که قربانیان اصلی در فیلم ماهی و گربه زنان هستند، بررسی تطبیق تصویر زنان این فیلم با مشخصات ژانر وحشت زا میتواند در فهم فیلم راهگشا باشد. تصویر زن در فیلمهای ژانر وحشت زا در تاریخ سینما در فواصل زمانی با تغییر مواجه بوده است. در ابتدا زن در آثار وحشت زای سنتی اغلب موجودی اغوا گر و مخرب تصویر شده است و به تدریج و پس از شکل گیری جنبش های برابری خواهی در اواخر دهه شصت و آغاز دهه هفتاد میلادی و نمایش تصویری از مصائب وارد شده بر زنان از جانب جامعه مرد سالار در فیلمها به تدریج زنان در فیلمهای این ژانر به نقش قربانی درآمدند. اما داستان به همین جا ختم نشد و زنان در برخی از فیلمهای پیشرو این ژانر از جایگاه قربانی هم خارج شدند و به شخصیت­­­هایی متکی به خود و حتی پرخاشگر و ستیزه­جو تبدیل شدند. در ماهی و گربه هم گرچه قربانی ها بر اساس کلیشه ی ژانر وحشت زا از میان زنان انتخاب شده اند اما تصویری که از قتل آخرین قربانی (مارال) در پایان فیلم ارائه می شود به نوعی تلاش کارگردان برای نزدیک شدن به قراردادهای گرایش پیشرو  این ژانر است. مارال به عنوان قربانی لحظاتی قبل از مرگ صحنه قتل خود را (با گفتار روی فیلم) شرح میدهد و با نوعی مرگ آگاهی به استقبال مرگ میرود و به این شکل در جایگاهی فراتر از یک قربانی منفعل قرار می گیرد.

4.

برخلاف اینکه ممکن است تصور شود توجه مکری به فرم فیلم محتوی آنرا به حاشیه رانده و فیلم سراسر بازی با یک فرم پیچیده پلان سکانس است اما چنین نیست. این قصه به شدت با فرم فیلم هماهنگ است پلان فیلم با گذشت زمان از جایی به بعد دیگر رو به جلو نیست دور میزند، برمی گردد. روایت ها ی دیده شده از زاویه ای دیگر دیده می شوند. فرمی که ساختار پلان را که در آن باید زمان رو به جلو باشد، به چالش می کشد. داستان آدمهایی که پیشتر از قاب رد شده اند در همان زمان قبلی دنبال می شود. اینچنین فرم روایی پیچ در پیچی نه یک فرم انتزاعی تحمیل شده به قصه است، که دقیقا از قصه تقابل همین آدمهای درون فیلم بیرون آمده ست. در یکسو جوانهایی که می خواهند زندگی کنند، عشق بورزند، با بی وفایی عشق شان کنار بیایند. به ظاهر آنرا فراموش کنند اما هنوز تمام یادگارهای آنرا صحیح و سالم نگهداری کنند، و در آنسوی آنها که حصار می کشند. میخواهند این انرژی و جوانی و شادابی را به بند بکشند و نابود کنند.حصاری که هیچگاه نه دیده میشود و نه محدوده آن مشخص است، چرا؟ برای اینکه مدام تغییر کند و به گاه ضرورت بازتر و یا تنگتر شود. پس این جوانان به جای جلو رفتن و تلاش برای تحقق بلند پروازیهایشان و تماشای پرواز رویاهایشان مدام باید مواظب اطرافشان باشند به گذشته بازگردند به دنبال وسیله ای که جا گذاشته اند راهی که اشتباه آمده اند این بازگشت و نظر به گذشته هم نه به قصد بازنگری و کسب تجربه است، تنها باید حساب پس دهند و پاسخ دهند،  که آیا از حصاری رد شده اند یا نه؟

5.

شهرام مکری در دومین فیلم بلندش با اندوختن از تجربه های قبلی، شناحت دقیق­اش از مدیوم سینما و تصویر، آشنایی با ژانر وحشت زا و از همه مهمتر آشنایی با خرده فرهنگ، رفتار و سبک زندگی جوانانی که در فیلم حضور دارند و تلفیق هنرمندانه همه اینها گامی را برداشته که برای بسیاری ممکن است سالها طول بکشد و البته به چنین نتیجه ای هم منجر نشود. با تماشای ماهی و گربه ضمن اینکه برای شهرام مکری آینده ای درخشان در مسیر فیلمسازی­اش دیده میشود اما میتوان برایش نگران بود. در جامعه ی متوسطی که سهل گیری و باری به هر جهت بودن و همرنگ جماعت شدن با چاشنی بخل و حسادت اپیدمی موجه و پذیرفته شده ای است، اینچنین از حصار رد شدن و به انجام رساندن طرحهای بلند پروازانه برای فاعل آن نگران کنننده است.

*برای کلیه ارجاعات به مشخصه های گونه سینمای وحشت زا  در این نوشته از "کتاب طعم ترس /سینمای وحشت "نوشته سید حسن حسینی /نشر ساقی/1380 استفاده شده است.