نقد و بررسی فیلم آذر شهدخت پرویز و دیگران ساخته بهروز افخمی

تشابه نام آخرین ساخته ی افخمی با فیلمی از کلود سوته (ونسان، فرنسوا، پل و دیگران) تنها در اسم شان خلاصه می شود که این موضوع، بر عزم افخمی برای شوخی کردن –حتی با عنوان فیلم- و خلق فضایی مفرح  دلالت داشته و بیننده را دعوت به دیدن اثری با موقعیت های ابسورد می کند. موقعیت هایی که برای بیننده آشناست ولی افخمی با زیرکی از آنها آشنایی زدایی می کند و حال و هوایی تازه به آن می بخشد. طنز جاری در آذر ... ، در ادبیات ریشه دارد و سهم راوی در آن –به همین علت– چشمگیر است. هیچ گونه خودنمایی دوربین در نماها دیده نمی شود و اتفاقات درون یک خانواده، بی تأکید و روان، روایت می شود و روابط بین شخصیت ها بدون آنکه نیازی به تبلور رئالیسم در جای جای فیلم باشد، قابل درک و هم ذات پنداری ست. کاراکتر ها نه تنها همراهی مخاطب را بر می انگیزانند بلکه دوست داشتنی هم هستند. حتی آن هنرمند پیکره ساز (کیانی) که نچسب و بی عاطفه به نظر می آید و در ناکجاآباد خود ساخته اش تنها و خواب آلوده، زندگی می کند، در بیخیالی و خمودی اش، شیرینی و جذابیت پنهانی دیده می شود که بیننده را  به سوی خود می کشد.

ساختار آذر ... دوپاره به نظر می رسد و در نگاه اول شاید مخاطب را از اینکه داستان نیمه ی اول، در نیمه ی دوم، رها می شود، کلافه و سردرگم کند؛ اما این دوپارگی ظاهری، با کمی دقت قابل رمزگشایی بوده و ارتباطات بین کاراکترها و خرده داستان ها، ارگانیک تر جلوه خواهد کرد. افخمی، دو نسل کاملاً متفاوت را درگیر داستان خانوادگی خود کرده و آنها را در سازش با روزگار عاجز و مستأصل نشان می دهد.

در نیمه ی اول، مرد (دیوان بیگی)، توانایی برقراری ارتباط مؤثر با عصر مدرن و هضم پیشرفت همسرش را ندارد و می کوشد تا بر این واقعیت، پوششی هرچند ظاهری بگذارد.  در نیمه ی دوم، دختر این زوجِ پا به سن گذاشته، نمی تواند با پدیده ای که این روزها  تقریباً در جهان مورد پذیرش عمومی قرار گرفته ، کنار بیاید و تمایل دارد از دنیای به اصطلاح مدرن شده ، به روزگار سنت گرا و کانون خانواده بازگردد. بازگشتی که شاید بتواند با اتکا بر آن، تلخی هایی که تجددگرایی بر  کام او تحمیل کرده را شیرین کند. هر دو نسل می کوشند تا مشکلات یکدیگر را حل کنند و مرهمی بر زخم های یکدیگر باشند، دیوان بیگی برای دخترش خواسنگار پیدا می کند و چاره را در ازدواج مجدد  می بیند. او را به کوه می برد و سعی می کند به او نفسی تازه داده و اعتماد به نفش را زنده کند و آذر نیز به دنبال راه های سنتی و وساطت های احساسی برای آشتی پدر و مادر است و با آمدنش همه ی خاندان را در کنار هم جمع می کند تا زمینه های آشتی را ایجاد کند. آیا این تلاش ها به ثمر می نشیند؟ پاسخ را می توان در نمای درخشان پایانی یافت. خاندان دیوان بیگی سوار بر آسانسور می شوند. آنها کماکان در حصر مشکلات زندگی و در محیطی بسته و تنگ به سر می برند اما سرخوش اند و سعی بر کاستن تلخی های حیات دارند . پایانی که با انتظار بینندگان فیلم های طنز، به کل مغایرت دارد و افخمی در آن به کلیشه زدایی فرمی و محتوایی اقدام می کند . اینجا خبری از ازدواج های پیاپی، پخش شیرینی و موسیقی و نگاه های زیرچشمی زوج های پیر و جوان نیست، بلکه دغدغه های زندگی ادامه دارد و همه رو به جلو، در کنار هم و به یک سمت  (نمای آسانسور)، به پیش می روند. حتی کیانی هم از سر اجبار  و رودربایستی به فرودگاه می آید ، نه برای شروعی عاشقانه با آذر.

آذر ... فیلم همین روزگار است و از دل اتفاقاتی جوشیده که هر روز شاهدش هستیم. دعواها و جنجال های ریز و درشت زن و شوهری و ناکامی های مهاجرت، مرکز ثقل کمدی خانوادگی افخمی ست. زانری که سالهاست در سینمای ایران، در حاشیه مانده است. تمرکز اکثر سینماگران بر خلق آثاری تلخ در حیطه ی اجتماعی ست و خانواده در این گونه فیلم ها، کانون بروز التهاب بوده و به شدت ناامن است. اما خانواده ی فیلم افخمی، حاشیه ی امنی برای اعضایش فراهم می کند که حتی مشاجره هایش هم شیرین است و عاقبتش دوستی دوباره است و آذر آن را طرح درمانی برای شکست های عاطفی خود می بیند.

تعدا د زیاد کاراکترها، در جهت فراهم آوردن فضای مفرح و سرخوشانه ی فیلم تعبیه شده و بسیاری از کاراکترها با حضوری کوتاه ، تنها در نقش کاتالیزور در شکل گیری ذهنیت تماشاگر از دورنمای خانواده ، ظاهر می شوند  و رسالت شان را به درستی و با حداقل زمان به انجام می رسانند بدون آنکه  بیننده حس کند که باید به آنها نزدیک شده و لایه های عمیق حیات آنها را درک کند.

خشایار سنجری

آبان نود و سه